وبلاگ
اختلال استرس پس از سانحه یا PTSD یکی از پیچیده‌ترین اختلالات روانی است که می‌تواند زندگی افراد را پس از تجربه یک حادثه‌ی تروماتیک دگرگون کند. این اختلال معمولاً پس از وقایعی مانند تصادف شدید، بلایای طبیعی، تعرض جنسی، خشونت شدید، یا جنگ رخ می‌دهد و در صورت عدم درمان می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به‌شدت کاهش دهد. در ایران، به‌ویژه در میان بازماندگان جنگ تحمیلی، PTSD یا استرس پس از جنگ پدیده‌ای شناخته‌شده ولی همچنان کم‌توجه است. در این مطلب از سایت تله ویزیت به بررسی این موضوع می‌پردازیم.
PTSD چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟
اختلال استرس پس از سانحه نوعی بیماری روانی است که در پی تجربه یا مشاهده یک رویداد بسیار تهدیدکننده یا هولناک به‌وجود می‌آید. فرد ممکن است حتی پس از گذشت هفته‌ها یا ماه‌ها، همچنان دچار اضطراب، کابوس، حملات وحشت‌زدگی یا افکار مزاحم درباره حادثه شود.
برخی از علائم اصلی این اختلال عبارت‌اند از:
- بازگشت مکرر به خاطرات حادثه (Flashbacks)
- کابوس‌های شبانه و بی‌خوابی
- اجتناب از مکان‌ها یا افرادی که یادآور حادثه هستند
- حساسیت بالا، عصبانیت یا پرخاشگری
- احساس بی‌حسی یا گسست عاطفی از محیط
این علائم ممکن است با تأخیر بروز کنند و در بسیاری از موارد فرد از وجود این اختلال در خود آگاه نیست.
عوامل مؤثر در ابتلا به PTSD
هر کسی که تجربه‌ای تروماتیک را پشت سر بگذارد، ممکن است دچار PTSD شود. اما برخی افراد نسبت به دیگران آسیب‌پذیرترند. عوامل موثر شامل:
- شدت و طول مدت حادثه
- پیش‌زمینه اختلالات روانی
- حمایت اجتماعی ضعیف
- ژنتیک و ساختار مغزی
- محیط فرهنگی و باورهای فردی
برای مثال، افرادی که پس از جنگ به جامعه بازمی‌گردند، اگر حمایت روانی مناسبی دریافت نکنند، بیش از دیگران در معرض PTSD قرار دارند.
استرس پس از جنگ: زخم پنهان در جان رزمندگان و مردم
جنگ، تنها در میدان باقی نمی‌ماند
در تجربه‌های جنگی، آسیب‌ها تنها محدود به میدان نبرد نیستند. جنگ، با تمام ابعاد ویرانگر خود، تا عمق جان بازماندگان، خانواده‌ها و حتی شهروندانی که کیلومترها از خط مقدم دور بودند نفوذ می‌کند. اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در چنین شرایطی تنها مختص رزمندگان و نیروهای نظامی نیست، بلکه مردم عادی نیز – از کودکان گرفته تا زنان و سالمندان – ممکن است دچار آسیب‌های جدی روانی شوند.
شجاعت مردم ایران در کنار آسیب‌های نادیدنی
ملت ایران در طول تاریخ، نمونه‌ای از ایستادگی و شجاعت را به نمایش گذاشته‌اند. در دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق، شهروندان بسیاری در شهرها تحت بمباران‌های مکرر و تخریب گسترده زندگی کردند. آنان نه تنها مقاومت کردند، بلکه در بسیاری مواقع با فداکاری و ایثار به کمک رزمندگان شتافتند. با این حال، زیر این سطح از شجاعت، زخم‌هایی روانی باقی ماند که در بسیاری از خانواده‌ها بی‌پاسخ ماند.
در جنگ ۱۲ روزه با رژیم صهیونیستی نیز که به فضای پرتنش و نگرانی شده بود، احساس ناامنی، وحشت از حملات احتمالی، و پیگیری اخبار تلخ، به‌خصوص در کودکان و سالمندان می‌تواند عاملی محرک برای اختلالات روانی مانند PTSD باشد
تأثیر جنگ بر خانواده‌های غیرنظامی
مردم عادی که در مناطق جنگ‌زده زندگی می‌کنند یا عزیزانشان را به جبهه می‌فرستند، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت فشار روانی قرار می‌گیرند. ازجمله اثرات جنگ بر غیرنظامیان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کودکان: ترس، شب‌ادراری، اختلال در رشد گفتار، اضطراب اجتماعی
- زنان: اضطراب، افسردگی، اختلال در نقش مادری، سوگ طولانی‌مدت
- سالمندان: بی‌خوابی، احساس بی‌پناهی، تشدید بیماری‌های زمینه‌ای
حتی خانواده‌هایی که عضو یا اعضایی از آنان در جبهه‌ها حضور داشتند، ممکن است با نگرانی مداوم از سلامتی عزیزان خود، اضطراب شدید را تجربه کرده باشند که بعدها به PTSD مزمن تبدیل شود.
زنگ خطر برای امروز
اگرچه سال‌ها از جنگ تحمیلی گذشته، اما هنوز هم برخی خانواده‌ها با اثرات دیرهنگام آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. خاطرات بمباران، ترس‌های شبانه، و اضطراب‌های مزمن، گواه این هستند که درمان PTSD نباید تنها به نظامیان محدود شود. امروز نیز با افزایش تنش‌های منطقه‌ای، انتشار اخبار جنگ، و تجربه تهدیدات امنیتی، ممکن است PTSD به‌طور غیرمستقیم در بسیاری از مردم کشور فعال شود.
تشخیص PTSD چگونه انجام می‌شود؟
تشخیص PTSD معمولاً توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس انجام می‌شود و بر پایه‌ی گفت‌وگوهای بالینی، بررسی علائم، و سوابق فرد صورت می‌گیرد. برخی از ابزارهای تشخیصی شامل:
- مصاحبه بالینی استاندارد
- پرسشنامه‌های غربالگری مانند PCL-5
- معاینات فیزیکی جهت رد سایر اختلالات
برای تشخیص رسمی، علائم باید حداقل به مدت یک ماه ادامه داشته باشند و باعث اختلال در عملکرد روزانه فرد شوند.
روش‌های درمان PTSD
درمان اختلال استرس پس از سانحه معمولاً ترکیبی از روان‌درمانی، دارو درمانی، و گاهی تکنیک‌های مکمل مانند مدیتیشن یا هنر درمانی است.
۱. روان‌درمانی (گفت‌وگو درمانی)
- درمان شناختی-رفتاری (CBT): یکی از موثرترین روش‌ها که با اصلاح افکار منفی و تقویت مهارت‌های مقابله‌ای همراه است.
- درمان مواجهه‌ای (Exposure Therapy): در این روش، فرد به‌صورت تدریجی با خاطرات تروماتیک مواجه می‌شود تا واکنش‌های اضطرابی کاهش یابد.
- EMDR: نوعی درمان که با حرکات چشم و تمرکز حسی، فرآیند پردازش مغزی خاطرات تلخ را تسهیل می‌کند.
۲. دارو درمانی
پزشکان ممکن است داروهای ضدافسردگی مانند SSRIs (مانند سرترالین یا فلوکستین) تجویز کنند. در موارد خاص، داروهای ضداضطراب یا خواب‌آور هم ممکن است مورد استفاده قرار گیرند.
۳. حمایت خانوادگی و اجتماعی
نقش خانواده در درمان PTSD بسیار حیاتی است. ایجاد محیطی امن، پرهیز از سرزنش و همراهی صبورانه می‌تواند روند بهبودی را تسریع کند. همچنین خدمات مشاوره گروهی، برنامه‌های حمایتی و کمپین‌های آگاهی‌بخشی در جامعه نقش مهمی در پذیرش و درمان افراد ایفا می‌کنند.
وضعیت PTSD در ایران
در کشور ما، به‌ویژه پس از جنگ تحمیلی ایران و عراق، هزاران نفر از رزمندگان، جانبازان و خانواده‌های آنان دچار نوعی از اختلال استرس پس از سانحه شده‌اند. با این حال، به دلیل تابوهای فرهنگی، ضعف در آموزش عمومی و کمبود متخصصین حوزه سلامت روان، بسیاری از این موارد تشخیص داده نشده‌اند یا درمان مناسبی دریافت نکرده‌اند.
در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای ارائه خدمات روان‌درمانی به این گروه‌ها انجام شده است، از جمله:
- مراکز مشاوره بنیاد شهید و امور ایثارگران
- خدمات روان‌درمانی در مراکز درمانی نیروهای مسلح
- کلینیک‌های سلامت روان وابسته به دانشگاه‌های علوم پزشکی
اما هنوز نیاز به توجه بیشتر، بودجه‌گذاری هدفمند و آموزش عمومی در این زمینه احساس می‌شود.
پاسخ به سوالات متداول
آیا PTSD فقط در سربازان دیده می‌شود؟
خیر. هر فردی که حادثه‌ای بسیار ترسناک، تهدیدکننده یا آسیب‌زا را تجربه کرده باشد ممکن است دچار PTSD شود؛ از جمله بازماندگان بلایای طبیعی، قربانیان خشونت خانگی، تصادفات شدید و حتی کودکان شاهد خشونت.
آیا PTSD درمان کامل دارد؟
در بسیاری از موارد، درمان‌های روان‌شناختی و دارویی می‌توانند علائم را به‌طور چشمگیری کاهش دهند. با این حال، روند بهبودی ممکن است زمان‌بر باشد و نیاز به استمرار درمان و حمایت خانوادگی دارد.
چه زمانی باید به روان‌پزشک مراجعه کرد؟
اگر علائمی مانند کابوس‌های مکرر، اضطراب شدید، گوشه‌گیری اجتماعی، یا فلش‌بک‌های ذهنی پس از حادثه‌ای تلخ، بیش از یک ماه ادامه پیدا کرد، توصیه می‌شود حتماً به روان‌پزشک یا روان‌شناس مراجعه شود.
آیا کودکان هم ممکن است دچار PTSD شوند؟
بله. کودکان هم در صورت مواجهه با حوادث تروماتیک مانند مرگ عزیزان، تصادف، طلاق شدید والدین یا سوءاستفاده، ممکن است دچار PTSD شوند. علائم در کودکان ممکن است به شکل شب‌ادراری، ترس‌های شدید یا اختلال در رفتارهای بازی بروز یابد.
جمع‌بندی
اختلال استرس پس از سانحه یکی از اختلالات روانی پیچیده و تأثیرگذار است که در صورت عدم تشخیص و درمان می‌تواند عواقب جدی برای فرد و خانواده‌اش ایجاد کند. شناسایی به‌موقع، ارائه حمایت‌های روانی، و کاهش تابوهای فرهنگی درباره بیماری‌های روانی، گامی اساسی برای کمک به بیماران مبتلا به PTSD است. در ایران، توجه به بازماندگان جنگ به‌عنوان گروهی در معرض خطر بالا، اهمیت مضاعفی دارد.
